Is een later keuzemoment voor VO beter voor leerlingen uit achterstandsituaties?

In Nederland worden leerlingen op 12-jarige leeftijd ingedeeld in verschillende onderwijsniveaus, terwijl dit proces in veel andere landen pas op 14-16 jarige leeftijd plaatsvindt. Onderzoek suggereert dat vroege selectie vooral negatieve gevolgen heeft voor leerlingen uit lagere sociaal-economische milieus en leerlingen met een migrantenachtergrond. Deze vroege selectie vergroot de kloof in leerprestaties tussen leerlingen en draagt bij aan ongelijkheid, wat ook negatieve effecten heeft op hun (school)loopbaan. Aan de andere kant profiteren beter presterende leerlingen van vroege selectie doordat zij eerder onderwijs ontvangen dat goed aansluit bij hun niveau.

Problemen bij de overgang

De overgang van het basisonderwijs naar het voortgezet onderwijs verloopt niet altijd soepel in Nederland. Ongeveer 20% van de leerlingen stroomt in de eerste drie jaar van het voortgezet onderwijs af naar een lager niveau dan hun basisschooladvies, terwijl één op de acht leerlingen blijft zitten (Van Rooijen et al., 2016). Deze overgangsproblemen worden veroorzaakt door verschillen in pedagogisch klimaat tussen het primair onderwijs (po) en voortgezet onderwijs (vo), de definitieve aard van de schoolkeuze op jonge leeftijd, en het feit dat het keuzemoment te vroeg komt voor sommige leerlingen.

Effecten van vroege selectie

Internationaal onderzoek laat zien dat landen met vroege selectie meer leerlingen hebben die blijven zitten (Dupriez, Dumay & Vause, 2007), wat zowel cognitieve als niet-cognitieve ontwikkeling negatief beïnvloedt (Naaijer et al., 2016). Deze vroege selectie vergroot de leerprestatieverschillen tussen leerlingen, waardoor de ongelijkheid in het onderwijssysteem toeneemt. In landen met vroege selectie zijn de verschillen in leerprestaties tussen leerlingen in het voortgezet onderwijs groter dan in landen met latere selectie (Naaijer et al., 2016). Dit vergroot de kansenongelijkheid, vooral voor leerlingen met een achterstands- of migrantenachtergrond, die gemiddeld lagere schooladviezen krijgen.

Homogene klassen en differentiatie

Hoewel homogene klassen voordelen hebben voor het onderwijsaanbod dat beter kan worden afgestemd op het niveau van de klas, kunnen ze nadelig zijn voor leerlingen met een lager niveau. Deze leerlingen hebben baat bij de aanwezigheid van iets hoger presterende medeleerlingen, omdat zij zich aan hen kunnen optrekken. Te grote niveauverschillen in homogene klassen kunnen echter contraproductief zijn (Naaijer et al., 2016).

Voordelen van vroege selectie

Vroege selectie heeft niet alleen nadelen. Voor beter presterende leerlingen kan het gunstig zijn omdat zij eerder onderwijs krijgen dat goed aansluit bij hun capaciteiten (Onderwijsraad, 2010; Van der Steeg, 2011). Dit kan leiden tot hogere prestaties en een snellere ontwikkeling in hun onderwijscarrière.

Latere selectie als oplossing

Er zijn sterke aanwijzingen dat een later selectiemoment gunstiger kan zijn, vooral voor leerlingen uit lagere sociaal-economische milieus. Onderzoek in Duitsland en Finland toont aan dat deze leerlingen betere resultaten behalen wanneer zij meer tijd krijgen om zich voor te bereiden op de schoolkeuze (Mühlenweg, 2007; Meghir & Palme, 2005). In Nederland zijn er initiatieven zoals doorlopende leerlijnen van basisonderwijs naar voortgezet onderwijs voor 10-14 jarigen, zoals het Tiener College in Gorinchem en Spring High in Amsterdam. Deze initiatieven bieden leerlingen meer tijd om zich te ontwikkelen voordat zij een definitieve schoolkeuze maken, maar de effectiviteit ervan op schoolsucces in het voortgezet onderwijs moet nog worden vastgesteld.

Conclusie

De discussie over het juiste moment van selectie in het onderwijs blijft relevant in Nederland. Terwijl vroege selectie voordelen biedt voor beter presterende leerlingen, vergroot het ook ongelijkheid en belemmert het de kansen van leerlingen uit achterstandsituaties. Een latere selectie kan potentieel gunstig zijn door meer differentiatie mogelijk te maken en de kansengelijkheid te vergroten. Het is belangrijk om verder onderzoek te doen naar de effecten van verschillende selectiemomenten op de lange termijn om een weloverwogen beslissing te kunnen nemen over de inrichting van ons onderwijssysteem.

De ontwikkelingen in het onderwijs, zoals doorlopende leerlijnen en nieuwe onderwijsinitiatieven, bieden hoopvolle perspectieven voor een meer inclusief en rechtvaardig onderwijssysteem waarin alle leerlingen de kans krijgen om hun volledige potentieel te bereiken.