Sociale vaardigheden - inzicht in het eigen gevoelsleven
Niet alleen bij onderzoekers, maar ook in de maatschappij begint het inzicht te ontstaan dat het hebben van sociale vaardigheden net zo belangrijk is als het hebben van een hoog iq. Lange tijd is namelijk gedacht dat iemands intelligentie het meest zei over hoe hij zou gaan functioneren in de maatschappij. Inmiddels is men er wel achter dat er meer nodig is dan alleen een helder verstand. Schrijnende voorbeelden zijn daar getuigen van. Het verhaal van Arie is er een van. Omdat het aanleren van sociale kennis en vaardigheden zo belangrijk is, willen scholen daar ook duidelijk aandacht aan besteden.
Terugblik
In het vorige artikel hebben we gezien wat emotionele intelligentie is: Impulsbeheersing, doorzettingsvermogen, het beheersen van emoties en het hebben van empathie.
Dit artikel gaat over het inzicht in het eigen gevoelsleven. Ook wordt beschreven hoe je met emoties om kunt gaan. Wat is zelfinzicht? Moet je je gevoelens altijd onderdrukken? Hoe ga je om met angst of woede?
Arie heeft een tumor in zijn hoofd gehad. De tumor is gelukkig verwijderd, maar de mensen die Arie goed kennen, vinden dat hij is veranderd. Hij heeft een persoonlijkheidsverandering ondergaan. Eens een succesvol bedrijfsjurist, houdt hij nu geen enkele baan lang aan. Zijn vrouw verlaat hem. Na zijn spaargeld verkwist te hebben in nutteloze investeringen, eindigt hij bij zijn broer in de logeerkamer.
Uitgebreid onderzoek leidt tot de conclusie dat er niets mis is met Aries intellectuele vermogens. Maar Arie is zich zo goed als niet bewust van zijn gevoelens over wat er met hem gebeurd. De oorzaak hiervan ligt in het feit dat er tijdens de operatie belangrijke gevoels-hersencellen beschadigd zijn. Bij alle te nemen beslissingen steekt de besluiteloosheid de kop op: Arie kan voor- en tegenargumenten bedenken voor elke mogelijkheid, maar kiezen kan hij niet.
Een belangrijke les uit het verhaal van Arie is dat het gevoel een heel belangrijke rol speelt bij het nemen van beslissingen. Sterke gevoelens kunnen het denkvermogen schaden, maar een gebrek aan bewustzijn van gevoel is zo mogelijk nog problematischer. Het midden tussen teveel en te weinig is natuurlijk het mooist. Dan krijgen het gevoel en het verstand ieder de plaats die hen toekomt.
Menstypen
Mensen zijn globaal in drie groepen te verdelen naar het evenwicht tussen gevoel en verstand: Zelfbewust, Overspoeld en Aanvaardend.
Zelfbewust
Mensen die zelfbewust zijn, hebben inzicht in hun gevoelsleven. Zij zijn zich van hun emoties en gevoelens bewust op het moment dat zij de kop opsteken. Vervolgens kunnen zij daar op een goede manier mee omgaan. Dat betekent niet altijd dat gevoelens onderdrukt worden. Het betekent wel dat deze mensen hun emoties niet laten bepalen wat er gebeurt.
Overspoeld
Tot deze categorie behoren de mensen die zich regelmatig door hun emotionele toestand in de greep laten nemen. Vaak hebben zij weinig inzicht in hun gevoelsleven en merken zij hun eigen stemmingen niet op. Daardoor kunnen zij zich ook niet tegen de overheersing van hun emoties wapenen.
Aanvaardend
Deze mensen weten over het algemeen vrij goed wat ze voelen, maar ze accepteren hun stemmingen en proberen deze niet te veranderen. Wanneer hun humeur meestal goed is, is er ook weinig reden om iets aan stemmingverandering te doen. Een andere groep mensen is minder goed af: hoewel ze een slecht humeur hebben, accepteren ze dat als en gegeven en doen er niets aan om het te veranderen. Een uitvloeisel hiervan kan zijn dat dit overgaat in een depressie.
Verandering
Verandering is altijd mogelijk. Iemand kan door kennis te nemen van emotionele begrippen die zaken bij zichzelf herkennen en zo meer zelfinzicht krijgen. Het is daarbij wel belangrijk dat zo iemand zichzelf als het ware van een afstandje gadeslaat en goed let op de stemmingen die op een bepaald moment opspelen. Wanneer de wil aanwezig is, kan er dan ook aan gewerkt worden om meer grip op de beheersing van emoties te krijgen. Hierdoor wordt voorkomen dat gevoelens teveel gaan of blijven overheersen bij het nemen van beslissingen. Het is goed mogelijk dat iemand uit de categorie “overspoeld” langzamerhand meer inzicht krijgt in alles wat zich op het gebied van het eigen gevoelsleven kan afspelen. Wanneer dat inzicht eenmaal is doorgebroken, is de eerste stap gezet op weg naar beheersing.
Evenwicht
Zoals gezegd, is het doel van zelfbewustheid niet onderdrukking, maar evenwicht. Emoties moeten gepast zijn; gevoel moet zich juist verhouden tot de omstandigheden. Als emoties te zwak of te beheerst zijn, scheppen zij matheid en afstand. Terwijl onbeheersbare en te sterke gevoelens kunnen leiden tot verlammende depressie, overweldigende angst, razende woede of manische opwinding. En dat is allemaal niet zo best.
Razernij
Wanneer in het verkeer iemand je onbehoorlijk bejegent, kan het zijn dat je daar in eerste instantie erg boos om wordt. Maar voor het verloop van uw woede-aanval is het wezenlijk welke kant je je gedachten op laat gaan. Ga je bijvoorbeeld bedenken welke vreselijke dingen er allemaal hadden kunnen gebeuren door het lompe gedrag, dan zal de boosheid alleen nog maar erger worden. Leid je echter je gedachten af van de boosdoener of voer je verzachtende omstandigheden aan, dan zal de nijdigheid snel afnemen. Je kunt bijvoorbeeld bedenken dat degene die hinderlijk deed misschien op weg is naar een ernstig ziek familielid. Of misschien zag hij je niet eens.
Onderbewuste
Maar voor het voeren van zo’n verzachtend gesprek moet je eigenlijk wel in de stemming zijn. Als je zelf net een zware dag met een aantal tegenvallers achter de rug hebt, ben je minder goed in staat om positief te denken. Het onderliggende gevoel van onbehagen speelt dan een belangrijke rol in het verloop van de woede-uitbarsting.
Maar ook van zo’n gevoel dat aan de oppervlakte van het onderbewuste ligt, kun je je bewust zijn. Om te beginnen al door de eerder opgedane ervaringen: “telkens na een zware dag ben ik geprikkeld en doe ik om het minste of geringste lelijk”. Naast deze ervaringsgegevens kunnen de onderhuidse gevoelens ook op het moment zelf geconstateerd worden. Daarbij komt weer de vraag naar boven: Hoe wordt daar mee omgegaan? Wordt het geaccepteerd of wordt er iets aan gedaan?
Woede temmen
Een goede manier om woede te remmen werd net al genoemd: afleiding. In het omgaan met boze mensen kan het heel zinvol zijn om de aandacht af te leiden van het object waar de woede om ontstaan is. Praat in plaats daarvan liever over details door die de aandacht afleiden van waar het werkelijk om gaat. Vraag bijvoorbeeld naar de kleur en het merk van de auto en naar allerlei omstandigheden die er mee te maken hebben. Maar praat even niet over de bestuurder die het probleem veroorzaakt heeft. Dat laatste doet de woede namelijk weer opleven, omdat de boosheid juist op de bestuurder gericht is.
Een ander manier om de boosheid te laten zakken is eenvoudig en algemeen bekend: afkoelen. Ga na een ruzie of een verhit gesprek maar eens de natuur in. Aan het einde van de wandeling denk je waarschijnlijk heel wat milder over het probleem dan toen je nog midden in de discussie was.
Afreageren
Een laatste en tevens een bedriegelijke manier om met woede om te gaan is afreageren. Veel mensen reageren zich af door bijvoorbeeld te schelden. Volgens de volkswijsheid “voel je je er beter door”. Onderzoeken wijzen anders uit. Keer op keer kwamen onderzoekers tot de conclusie dat het ventileren van woede weinig tot niets hielp om er van af te komen. (hoewel het door het verleidelijke karakter van woede een bevredigend gevoel kan geven) Woede blijkt door het afreagen juist langer aan te houden in plaats van dat het eerder afzakt. Dus is het geen goed middel. Nog afgezien van de kwalijke gevolgen die het afreageren kan hebben. Voor je het weet zit je in een spiraal van (verbaal) geweld. Veel beter is het om eerst af te koelen en tot je zinnen te komen en dan vervolgens op een positieve manier het meningsverschil uit te praten.
Angst
Een ander punt op het gebied van omgaan met emoties is het omgaan met wat in de volksmond ‘tobben’ of `piekeren’ genoemd wordt. Het verloop van gepieker is vergelijkbaar met dat van een woede-aanval. Wanneer je ergens bang voor bent of liever niet ziet gebeuren, kun je gaan piekeren. Door telkens aan het voorwerp van angst te denken, wordt het piekeren aangewakkerd en blijf je in hetzelfde kringetje ronddraaien. Wanneer je bezorgd en moe bent, kun je eigenlijk alleen maar negatief denken en heeft piekeren bepaald niet het effect waarvoor het bedoeld is, namelijk oplossingen bedenken.
De eerste stap om te voorkomen dat je in een pieker-spiraal terechtkomt, is zelfbewustzijn. Constateer de angstgevoelens en spoor hun oorzaken op. Daarmee ben je er nog niet: er moet ook iets aan gedaan worden. Piekeraars moeten ook hun zorgelijke gedachten kritisch bekijken en actief aanvechten: Is het wel zo waarschijnlijk dat de gevreesde gebeurtenis gaat plaatsvinden? Is er inderdaad geen enkele uitweg mogelijk?
Een geneesmiddel om de negatieve spiraal van zorgelijkheid te doorbreken is ontspanning. Conditietraining of een andere manier van lichamelijke ontspanning hebben een goede invloed op de psychische gezondheid en kunnen er zo voor zorgen dat je weer positief kunt denken.
Dit artikel is geschreven aan de hand van het boek van Daniel Goleman: “Emotionele intelligentie” isbn 90 254 2427 9. Te bestellen via