Is gepersonaliseerd onderwijs een tegenhanger van effectieve instructie?

In de onderwijskundige discussie wordt gepersonaliseerd onderwijs nogal eens uitgespeeld tegen (expliciete) directe instructie. Dat is niet terecht. Maar hoe hangt effectieve instructie dan samen met gepersonaliseerd onderwijs?

Optimalisatie leerstofjaarklassensysteem

Expliciete directe instructie is een prima optimalisatie van het onderwijs binnen het leerstofjaarklassensysteem. Dit onderwijssysteem wordt breed gebruikt in Nederland en het neemt de leerstof als uitgangspunt van het onderwijs. Door de grote verschillen tussen de leerlingen wringt het dan echter al gauw. Middels het directe instructiemodel probeer je als leraar een zo goed mogelijke klassikale instructie te geven.

Expliciete directe instructie moet je niet zien als een eindstation, maar als een startpunt voor de groei naar kindgericht onderwijs.

Directe instructie model

De volgende lesonderdelen komen daarbij aan de orde:

• Controleren van begrip
• Formuleren van het lesdoel
• Activeren van voorkennis
• Gedegen instructie
• Begeleide inoefening
• Lesafsluiting
• Zelfstandige verwerking

Voorbereiden op kennistoetsen

De onderdelen van het directe instructie model zijn natuurlijk prima leraarvaardigheden om leerlingen voor te bereiden op een kennistoets. Elke leraar leert dit op de PABO en zou deze vaardigheden op peil moeten houden. Komen onderwijsopbrengsten van de basisvakken onder druk te staan, dan is het zinnig om eens te kijken hoe het staat met dergelijke basale instructievaardigheden van de leraren. Je kunt dan een trainer vragen om het team op dit vlak bij te spijkeren of je geeft alle leraren het boekje ‘Expliciete directe instructie’ cadeau.

Expliciete directe instructie is een prima middel om leerlingen voor te bereiden op een kennistoets. Maar mogelijk heb je meer doelen met je leerlingen op het oog?

EDI coachend inzetten

Expliciete directe instructie is dus enerzijds een basisvaardigheid waar je op voort kunt bouwen. Je kunt dit model daarnaast ook meer coachend dan sturend inzetten en zo een basis leggen voor meer zelfsturing van de leerlingen. Je interactie is dan – binnen dat model – op zelfsturing en zelfbeoordeling gericht. Op zich is de zelfsturing begrensd door het klassikale werken, maar daar is vaak nog genoeg groeiruimte beschikbaar.

Een instructie kan heel klassikaal en frontaal ogen, misschien zelfs met een busopstelling, maar daar kunnen momenten in zijn verwerkt met coöperatieve werkvormen of andere interactie. De verwerking kan daarna bovendien 'gepersonaliseerd' zijn. Zo’n werkwijze is niets mis mee.

21^e eeuwse vaardigheden

Maar er is meer! Het kan zijn dat je als school de leerlingen niet alleen wilt voorbereiden op kennistoetsen. Je wilt leerlingen ook 21^e eeuwse vaardigheden bijbrengen zoals samenwerking, zelfsturing, zelfstandig leergedrag, etc. Dat soort vaardigheden oefenen ze niet zo goed in een strak geleid instructieproces. Dus zal je daar wat andere werkvormen voor moeten organiseren. En dan ga je dus een stap verder dan het toepassen van het directe instructiemodel. Onderwijskundig onderzoek geeft aan dat zelfverantwoordelijk leren ook veel effectiever is dan het gebruik van het directe instructie model. (Hattie, zie afbeelding)

Bovenstaande tabel geeft aan hoe zelfverantwoordelijk leren en Directe instructie zich qua effectiviteit tot elkaar verhouden.
Uit: Leren zichtbaar maken met kennis over hoe wij leren. John Hattie en Gregory Yates. Bewerkt door Anne Marie Dogger-Stigter e.a. Uitgave Bazalt Abimo 2015

Flexibele organisatievormen

Als je dus het directe instructiemodel in de vingers hebt en de brede ontwikkeling van  leerlingen wilt nastreven, kun je doorgroeien in je didactische en pedagogische vaardigheden en daarbij ook meer flexibele organisatievormen gaan gebruiken. Je hoeft dan niet meer noodgedwongen in het klassikale onderwijsmodel te blijven werken. Je laat de leerlingen bijvoorbeeld samen aan projecten werken. Of je organiseert als school op sommige momenten in de week groepsdoorbrekende activiteiten. Of misschien ga je op enig moment wel werken met stamgroepen en inhoudelijke niveaugroepen. Dan komen er hele andere vaardigheden aan de orde dan de smalle set van instructievaardigheden die met het directe instructiemodel gemoeid zijn.

Essentiele leraarvaardigheden voor kindgericht onderwijs

Welke vaardigheden van leraren zijn dan belangrijk als je de leerling centraal wilt stellen in je onderwijs? Het gaat daarbij om vier vaardigheden:

•          Waarnemen, herkennen, begrijpen

•          Activeren – pedagogische interactie

•          Ontwerpen – didactische interactie

•          Organiseren van zelfsturing en samenwerking

Deze vaardigheden heb ik in een eerder artikel uitgewerkt: Leraarvaardigheden voor kindgericht onderwijs.

Directe instructie in de diverse fasen van kindgericht onderwijs

Expliciete directe instructie moet je dus niet zien als een eindstation, maar als een startpunt voor goed onderwijs. Een school die de basiskwaliteit op orde heeft, kan toegroeien naar meer kindgericht onderwijs. Hierin zijn vijf fasen of varianten te onderscheiden. Deze fasen zijn gebaseerd op het artikel 'Kindgericht onderwijs in een lerende school.

Een cursus directe instructie is schoolverbetering. Groeien naar kindgericht onderwijs is schoolontwikkeling.

In de eerste fases speelt expliciete directe instructie nog een rol. Deze rol wordt steeds kleiner naarmate het onderwijs op de betreffende school kindgerichter wordt. Hieronder geef ik per fase aan hoe ik de didactische werkwijze voor mij zie.

Fase 1 - traditioneel

• Directe instructiemodel als effectieve instructie.
• Vaste leerstofordening en aanpak, die geen rekening houdt met de voorkennis van leerlingen.
• Coöperatieve werkvormen als middel om de les aantrekkelijker te maken.
• Summatieve evaluatie leidend.

Fase 2 - adaptief

• Directe instructiemodel als werkwijze om globaal ruimte te geven aan verschillen.
• Variatie in vormaspecten belangrijker dan inhoudelijke variatie
• Structurele inzet van coöperatieve werkvormen wordt naast middel om leerlingen te activeren ook ingezet om samenwerkend leren te stimuleren.

Fase 3 - flexibel

• Minder rigide omgang met directe instructie en met de vaste indeling van leerlingen.
• Aandacht voor de werking van het brein.
• Groeiende aandacht voor het vakinhoudelijke leerproces en voor de rol van metacognitie (leren leren)
• Coöperatieve werkvormen om leerlingen te activeren en samenwerkend leren te ontwikkelen

Fase 4 - innovatief

• Geen gebruik van het directe instructiemodel, noch van een driedeling van de groep.
• Coöperatieve werkvormen structureel onderdeel van het oefenproces
• Rekening houden met de werking van het brein
• Veel aandacht voor het leerproces en voor leren leren (metacognitie)
• Mogelijkheid om instructie te kiezen of over te slaan

Fase 5 - gepersonaliseerd

• Actieve, onderzoekende introductie van nieuwe onderwerpen.
• Leerlingen kiezen zelf of en hoe ze gerichte instructie willen ontvangen: van een leraar, van een medeleerling of via een andere manier zoals een instructiefilm.
• Veel aandacht voor de effectiviteit van het leerproces en bewust inzetten van samenwerkingsvormen en van metacognitie.
• Feedback en open vragen zijn gericht op leerproces en de inhoudelijke diepgang, niet zozeer op het antwoord.

Basiskwaliteit versus ambitie

Samengevat komt het er op neer dat directe instructie een handig model is om effectief kennis over te dragen. Deze vaardigheid hoort in de gereedschapskist van elke leraar te zitten. Is die basiskwaliteit op orde, dan is er ruimte om met de ambities van de school aan de slag te gaan en bijvoorbeeld te groeien naar gepersonaliseerd en kindgericht onderwijs.