Over opvoeding tot wijsheid, ook bij hoogbegaafde kinderen -deel 2-

Dit artikel is geschreven samen met Carl D'Hondt

Veel mensen hebben het gevoel dat ze een versnipperd bestaan leven en vaak onder stress staan. Zowel in het gezin als op het werk en in het brede sociale netwerk zijn er veel maar oppervlakkige contacten. Dit geeft de indruk dat men in een doolhof rondloopt, waar men ijlings van A via B naar C holt en zo verder zonder dat men een zicht heeft op het geheel (kikvorsperspectief).

Wijsheid heeft te maken met vogelperspectief en een zicht op het geheel.
In een tweedelig artikel gaan we in op het begrip wijsheid in relatie tot hoogbegaafdheid. In Deel 1 hebben wij de fundamenten van wijsheid blootgelegd. In dit deel gaan wij na hoe we opvoeding tot wijsheid het beste aanpakken, zelfs bij jonge (hoogbegaafde) kinderen.

Wijsheid en principieel denken bij hoogbegaafde jongeren

Hoogbegaafde jongeren hebben van jongs af aan een sterk ontwikkeld rechtvaardigheidsgevoel. Zij verdragen geen hypocrisie, geen (heimelijk) negatief gedrag, kunnen enorm te keer gaan als iemand ten onrechte wordt beschuldigd, zijn allergisch voor gesjoemel, leugens, manipulaties enz. Soms reageren ze nogal extreem en hypercorrect, zodat zij veel mensen afstoten. Dergelijke hoge eisen komen in het gewone leven zelden voor noch op cognitief, noch op moreel vlak.

Voor (veel) hoogbegaafde kinderen zijn deze eisen gewoon en dus niet te hoog. Ouders en leerkrachten kunnen dit  ‘onredelijke’ eisen vinden en proberen dan het kind tot andere inzichten te bewegen. Zij slagen daar echter zelden in. Hoogbegaafde kinderen zijn geen opportunisten die hun hoge eisen zullen inbinden voor persoonlijk voordeel. Volwassenen die een dergelijke deal proberen te sluiten, maken het zichzelf bijzonder moeilijk en verliezen hun status van vertrouwenspersoon voor het kind.

Deze jongeren missen doorgaans nog voldoende ervaring om het algemeen belang op een realistische wijze in te schatten.

Zij dwepen nogal eens met idealen die zo extreem zijn dat ze de rechten van bepaalde sociale groepen volledig miskennen. Vaak hebben zij een ongelimiteerde kritiek op de gevestigde orde, op machtsstructuren, op religieuze, sociale, politieke, economische gezagsfiguren enz.
Zij denken meestal vanuit vaste principes, vanuit universele idealen, waarbij zij iedere relativering naar de concreet - historische situatie afdoen als schaamteloos compromis. Voor hen staat de wet boven de mensen (principieel denken). Door dit principieel denken verschansen zij zich vaak in het eigen gelijk.

Hoogbegaafde kinderen en jongeren zijn bijzonder gevoelig voor principieel denken omdat zij reeds van jongs af aan geneigd zijn om abstract te denken.

Vaak verwaarlozen zij details of houden geen rekening met uitzonderingen.

Hoe kunnen wij hoogbegaafde jongeren helpen om minder principieel te denken?

Veel hoogbegaafde jongeren ervaren waarden als absoluut. Waarden zijn echter niet universeel en onveranderlijk maar evolueren binnen concrete sociaal - historische contexten. Rechtvaardigheid bijvoorbeeld is geen universeel begrip uit de Ideeënwereld van Plato maar is een waarde die bepaalde doelen dient. Als een concrete toepassing van rechtvaardigheid echter meer nadelen produceert dan is deze rechtvaardigheid geen goed.

Om dit principieel denken bij hoogbegaafde jongeren te verzachten, vinden wij  dat het uiterst belangrijk is om hen effect-evaluerend te leren denken.

Hierbij probeert men, voordat men actie onderneemt, telkens in te schatten welk effect deze actie zal hebben. Is het effect negatief dan zoekt men naar alternatieven tot men een redelijke harmonie bereikt tussen inter-, intra- en extra-persoonlijke belangen; de drie belangencategorieën die in het eerste artikel uitgewerkt zijn.

Opvoeding tot wijsheid

De meeste studies die richtlijnen geven om wijsheid te bevorderen gaan er van uit dat opvoeding tot wijsheid weinig zin heeft bij kinderen en jongeren onder de 16 jaar. Opvoeding tot wijsheid wordt aldus beperkt tot adolescenten en volwassenen. Bovendien maken deze trainingen bijna uitsluitend gebruik van cognitieve kanalen.

Wij denken dat opvoeding tot wijsheid veel vroeger start en aanvankelijk het beste steunt op emoties zoals medeleven en zorg voor elkaar.

Op deze jonge leeftijd kan nog geen sprake zijn van brede kennis of levenservaring, wel van een zekere gevoeligheid om in te gaan op een vraag (appèl) van een ander. Wijsheid is geen kwestie van (hoge) leeftijd maar wel van de bereidheid om het Ik-perspectief te verlaten en ook andere perspectieven toe te laten in de beslissing.

Sommige kinderen zijn al vanaf de leeftijd van 5 jaar bekwaam om zich even in het standpunt van anderen te verplaatsen.¹ Zij kunnen zich reeds enigszins voorstellen hoe zij zich zouden gedragen als ze in de schoenen van iemand anders zouden staan (empathie). Hierdoor ontwikkelen deze kinderen meer respect voor de gevoelens van anderen.
Als een kleuter een andere kleuter helpt, moedigen wijze volwassenen deze perspectiefverruiming sterk aan. Iemand helpen betekent aandacht hebben voor iemand anders, zich in de positie van een ander kunnen inleven, het Ik-perspectief verlaten ten gunste van het jij-perspectief.
Deze eerste stappen in het onderkennen van interpersoonlijke belangen zijn een eminente springplank voor morele groei en een groeipool voor wijsheid.
In een later stadium zullen zij er eveneens extrapersoonlijke elementen bij betrekken.

¹ Als je kleuters vraagt wat mama zou kiezen tussen 4 voorwerpen op tafel, dan zijn er reeds enkele kleuters van 5 jaar die zich in het standpunt van mama kunnen verplaatsen en dus werkelijk kiezen wat mama zou kiezen. Vòòr deze leeftijd kiezen kleuters steeds datgene wat ze zelf graag zouden hebben.