Kennisplatform
Nieuw: Let op! Wij-leren.nl lanceert nieuwe website

Wijsheid en hoogbegaafdheid deel I - Over het verschil tussen wijsheid en intelligentie

Hilde van Rossen
Bestuurslid bij Bekina  

Rossen, H. van, & d'Hondt, C. (2020). Wijsheid en hoogbegaafdheid deel I.
Geraadpleegd op 09-11-2024,
van https://wij-leren.nl/wijsheid-en-hoogbegaafdheid-1.php
Geplaatst op 5 december 2020
Het verschil tussen wijsheid en intelligentie

Dit artikel is samen geschreven met Carl D'hondt.

Veel mensen hebben het gevoel dat ze een versnipperd bestaan leiden en vaak onder stress staan. Zowel in het gezin als op het werk en in het brede sociale netwerk zijn er veel maar oppervlakkige contacten. Dit geeft de indruk dat men in een doolhof rondloopt, waar men ijlings van A via B naar C holt en zo verder zonder dat men zicht heeft op het geheel (kikvorsperspectief). Wijsheid heeft te maken met vogelperspectief en een zicht op het geheel.
In een tweedelig artikel gaan we in op het begrip wijsheid in relatie tot hoogbegaafdheid. In deel 1 spitten wij de fundamenten van wijsheid op. In deel 2 gaan wij na hoe we opvoeding tot wijsheid best aanpakken en dit zelfs bij jonge (hoogbegaafde) kinderen.

Volgens de Nieuw-Zeelandse onderzoeker J.R. Flynn stijgt het gemiddelde IQ om de 50 jaar met ongeveer 15 IQ-punten. Een stijging in de scholingsgraad van de bevolking wordt algemeen gezien als een maatschappelijk waardevolle doelstelling. Maar is dat wel zo? Hogere scholing is geen garantie voor meer individueel geluk of voor afname van criminaliteit, oorlogen enz. Het is vooral de Amerikaanse psycholoog Robert Sternberg die er op gewezen heeft dat deze stijging in ‘verstand’ niet gepaard gaat met een analoge stijging in ‘wijsheid’. Wijsheid is gebaseerd op inzicht en levenservaring.

Levenservaring wordt door Robert Sternberg, reeds enkele decennia één van de meest invloedrijke Amerikaanse psychologen, gedefinieerd als tacit knowledge (letterlijk: stilzwijgende kennis, non-verbale kennis of belevingskennis). In dit artikel zullen wij de term ‘belevingskennis’ gebruiken. In het Nederlands kennen wij dit begrip als ‘een fijne neus hebben voor iets’. Zulke kennis blijft vaak subverbaal en kan dus ook niet onderwezen worden.

Ontwikkeling van belevingskennis

Voor baby’s is veilige hechting essentieel voor hun ontwikkeling. Als een volwassene de baby telkens kan troosten bij dreigend gevaar of ongemak ontstaat er een diepe vertrouwensband. Een vuile luier, dorst of honger zijn ongemakken die door een aanwezige volwassene snel ongedaan kunnen worden gemaakt. Hetzelfde geldt voor een plotseling, scherp geluid, een koude tocht, enz. Op deze wijze wordt een sterke vertrouwensband opgebouwd tussen kind en volwassene.

Baby’s die veilig gehecht zijn beginnen vroeger en vaker de wereld om zich heen te exploreren. Zij manipuleren de voorwerpen die in hun omgeving verschijnen en voelen zich veilig  omdat er bij gevaar direct troost en geruststelling komt. Voor het ontwikkelen van belevingskennis is een diep vertrouwen en een sterke band nodig tussen volwassene (ouder, mentor, expert …) en kind. Hoe sterker de band hoe beter het kind de volwassene observeert en er ‘onbewust’ van bijleert.1

Belevingskennis speelt een belangrijke rol in menselijke relaties en communicatie, meer specifiek in het begrijpen van de non-verbale aspecten van communicatie. Het vormt de basis van mentaliseren en ‘theory of mind’ (een feeling hebben voor motivaties achter het gedrag van anderen). 

Vaak reageren wij meer op discrete communicatieve signalen dan op verbale gegevens.

Vooral in opvoeding speelt belevingskennis een eminente rol. Sommige ouders weten perfect welke maatregel bij het ene kind wel zal werken en bij een ander kind niet, zonder dat ze daarvoor een redelijke verklaring kunnen geven.

Ook in het zakenleven is het een fijne neus die vaak de doorslag geeft. Sommige zakenlui ontdekken het gat in de markt zonder dat ze duidelijk kunnen maken hoe ze tot deze keuze zijn gekomen. Een goede politicus moet niet enkel snel en ter zake kunnen reageren op bestaande toestanden maar als staatsman moet hij / zij kunnen anticiperen op toekomstige ontwikkelingen. Als verklaring voor deze visie op lange termijn raken ze dikwijls niet verder dan mede te delen dat ze ‘voelden’ dat het deze richting uit zou gaan.

Op allerlei terreinen van sociaal handelen zijn er mensen met een fijne neus voor galante oplossingen, zonder dat ze kunnen aangeven op basis waarvan ze tot deze oplossing of beslissing zijn gekomen.

Harmonie tussen verschillende belangen

Men kan een fijne neus hebben voor zaken die enkel het eigenbelang dienen, maar ook voor zaken die de mensheid in totaliteit dienen en dit zelfs in een ver tijdsperspectief, over verschillende generaties heen. Belevingskennis is dus belangrijk voor leiderschap, zowel positief als negatief leiderschap. Bij positief leiderschap zoekt wijsheid steeds naar harmonie tussen intrapersoonlijke, interpersoonlijke en extrapersoonlijke belangen.

Intrapersoonlijke belangen zijn streefdoelen die voor mij belangrijk zijn. Bij alles wat ik doe moet ik mezelf goed voelen. Als ik ook anderen gelukkig wil maken (interpersoonlijke belangen) dan moet ik ervoor zorgen dat ik zelf goed in mijn vel zit, dat ik zelf gelukkig ben.

Bij het valoriseren van interpersoonlijke belangen kijk ik verder dan mezelf en streef ik ook het geluk en de belangen van anderen na. Ik probeer als het ware een goede huisvader te zijn voor mijn gezin en / of mijn naaste omgeving. Mijn streven kan echter ook nog verder gaan.

Extrapersoonlijke belangen zijn deze streefdoelen die verder gaan dan de huidige sociaal - historische context. Ik probeer dan niet alleen een goede huisvader te zijn, maar tevens een goede voorvader. Ik streef dan na wat goed is in een ver perspectief over verschillende generaties heen.

Wijsheid nader omschreven

Wijsheid beperkt zich niet tot een begrensd domein maar overziet een veld van kennis. 

Het veld is voor wijsheid belangrijker dan het domein.

Wie blijft steken in een beperkt domein maakt haast uitsluitend gebruik van zijn analytische intelligentie. In de volksmond wordt hiervoor nogal eens het woord techneut of vakidioot gebruikt.

Intelligentie en wijsheid zijn niet hetzelfde

Intelligentie zoekt oplossingen voor problemen. De menselijke intelligentie heeft buitengewone prestaties geleverd op technologisch vlak. Technologie verschaft oplossingen voor specifieke problemen, maar kijkt nooit naar het geheel.
Wijsheid richt zich op het geheel; wijs denken is contextueel denken. Dit denken laat toe observatiegegevens, ervaringen enz. direct onder te brengen onder de meest adequate betekeniskoepels.2

Wijsheid zoekt naar besluitvorming die goed in balans is tussen intrapersoonlijke, interpersoonlijke en extrapersoonlijke belangen. Een wijs besluit is een besluit waarbij iedereen goed vaart en dat uiteindelijk ook het algemeen belang dient.

In een notendop:

  • om generatieve ideeën te vinden is creatieve intelligentie noodzakelijk.
  • om te beslissen of deze ideeën voluit generatief zijn (en niet tot impasses leiden) is analytische intelligentie nodig.
  • om generatieve ideeën bruikbaar te maken voor de praktijk is praktische intelligentie nodig.
  • maar om dit alles te kunnen aanwenden ten voordele van de mensheid is wijsheid nodig.

Noten

1. Ook bij volwassenen kan men hetzelfde mechanisme terugvinden. Wetenschappelijk teams, waar er een sterke onderlinge band is en een diep vertrouwen in elkaar, creëren een soort geestelijke aura waardoor zij op lange termijn significant betere resultaten behalen. Openheid in een team creëert als het ware meer leerkansen op ervaringskennis dan bij teams waarin (verborgen) competitie heerst. In open teams zijn de effecten van trainingen die gericht zijn op het versterken van ervaringskennis ook beter dan bij andere teams. Het effect op ervaringskennis is vaak ook beter bij een tweede of derde groep die dezelfde training volgt. In een open team geven medewerkers immers onbewust kennis door aan collega’s, zodat een tweede of derde groep de training kan aanvangen met een rijkere startbagage.

2. Zoals contextueel denken gegevens direct onder de juiste betekeniskoepel plaatst, zo brengt ervaringskennis een vraagstuk direct onder in de meest adequate handelingscontext. Deze kennis is als een onbewust navigatiesysteem dat de richting en de weg aangeeft. Bij innovatief denken ontstaat een fusie tussen ervaringskennis en analytisch denken. Analytisch denken op zich blijft als het ware steken onder een bepaalde koepel, terwijl ervaringskennis  het denken navigeert naar andere koepels o.a. door de hulp van contextueel denken.

Bronnen

  • Csikszentmihalyi, M., Creativity. New York, Harper Collins, 1996.
  • Sternberg, R., Wisdom and giftedness. In: Shavinina, L. & Ferrari, M., Beyond Knowledge. Lawrence Erlbaum Associates, New Jersey, 2004, p. 169-186.
Heb je vragen over dit thema? Stel ze in de onderwijs community binnen de Wij-leren.nl Academie!

Dossiers

Uw onderwijskundige kennis blijft op peil door 3500+ artikelen.