Taalgericht zaakvakonderwijs (2): Woordenschat en begrippen

Een zaakvakmethode biedt allerlei mogelijkheden om zaakvakbegrippen te leren en te onderwijzen, bijvoorbeeld via het beeld- en luistermateriaal en de overzichten van te leren zaakvakbegrippen. Bij een leertekst uit een werkboek gaat het bijvoorbeeld om de zaakvakbegrippen warmte-geleiding, isolatie en wrijvingswarmte. Het leren van dit soort woorden gaat anders en met meer intensiteit dan bijvoorbeeld het leren van woorden bij het culturele en recreatieve lezen. Je kunt ook niet zomaar de een of andere een woordenschataanpak toepassen: de auteurs hebben het leren van kennis in hun zaakvakmethode op een bepaalde manier ingericht. Je kunt hoogstens nog wat extra tips gebruiken.

Dit artikel maakt onderdeel uit van een serie van vijf artikelen over taalgericht zaakvakonderwijs. Onderaan dit artikel staan de andere delen van de serie vermeld.

1 Zaakvakwoorden, voorkennis en het voorspellen van betekenis

Bouw bij je leerlingen voorkennis en interesse op, over het lesonderwerp. Bijvoorbeeld over ‘Waar komt warmte vandaan?’ met behulp van een foto en een kijkvraag in het werkboek over het dagelijks leven: vakantie in de natuur. Je leerlingen horen daarbij dat ze gaan leren over warmte, energie, warmtegeleiding, isolatie en wrijvingswarmte: schrijf die woorden op het bord. En ze beluisteren en lezen vervolgens een voorkennistekstje bij de foto over ‘Slim douchen’ in het werkboek. Daarbij zetten ze een kruisje bij waar ze aan denken bij warmte en energie in een meerkeuzevraag. Je leerlingen zullen bij deze zaakvakbegrippen een alledaagse associatie hebben, die anders is dan de bijzondere en strikte betekenis van zaakvakbegrippen.

Elk kind schrijft zijn omschrijving van de vijf zaakvakbegrippen op een 'post-it'. Ze plakken hun 'post-its' in het midden van hun tafelgroep. Resultaat: zaakvakbegrippen uit het zaakvaktekstje met een ‘voorkennis-omschrijving’ van de leerlingen op 'post-its': energie krijg je van slapen, een warme douch geeft warmte, de warmte geeft stroom, ik wrijf in mijn handen als ik het koud heb. En dergelijke.

Is dit een warme of koude douche?

2 Introduceer en bespreek de leervragen uit het werkboek: wat weet je al en wat nog niet?

Leerlingen bespreken met elkaar wat ze hebben genoteerd, ze wisselen informatie uit (vermoedens en voorkennis) over Waar komt warmte vandaan? en over de te leren zaakvakbegrippen. Ze vullen hun eigen ‘post-its’ aan met nieuwe associaties aan de hand van de leervragen uit het werkboek.

Waar denk je aan bij de leervragen uit het werkboek:

• Wat voelt het koudst aan: een doek, een glas, een houten plank, een stenen bak?
• Wat is warmtegeleiding en wat is isolatie?
• Wat gebeurt er bij wrijving: dingen worden koud, je krijgt nieuwe energie, energie verandert in warmte?
• Noem een manier om wrijvingswarmte te maken. Enzovoorts.

Werk met praatkaartjes en luisterkaartjes, zodat de beurt in het groepje geregeld is en iedereen aan bod komt. Neem de 'post-its' over op een groot vel papier, zodat dit op een later moment teruggepakt kan worden. De vellen papier worden opgehangen als een soort van woordmuur. Resultaat: een groepsoverzicht van antwoorden op vragen met betrekking tot de zaakvak-begrippen van het lesonderwerp ‘Waar komt de warmte vandaan?’ Met daarbij de aangevulde informatie van je leerlingen  over de vermoede en aangevulde betekenis van warmte, energie, warmte-geleiding, isolatie en wrijvingswarmte.

3 Lezen van de leertekst met al wat voorkennis van antwoorden op de leervragen

Leerlingen beluisteren en lezen (nogmaals) de korte zaakvaktekst hardop denkend en pratend (in een groepje) en zeggen wat ze extra leren over de zaakvakwoorden die ze tijdens het lezen tegenkomen. Doe het lezend leren aanvankelijk hardop denkend voor met extra verduidelijking van de zaakvakbegrippen: begrijpend luisteren. Resultaat: meer kennis over het onderwerp uit de zaakvaktekst, de zaakvakbegrippen en een grotere kans dat de leerlingen straks de juiste antwoorden kunnen geven op de leervragen in het werkboek. Het hardopdenkend lezen om te leren kan ook in een groepje plaats vinden: pratend leren.

4 Presenteren van de nieuwe kennis en schrijven van de antwoorden op de leervragen in het werkboek

Is groepswerk mogelijk, dan maakt elk groepje op basis van de vragen en de teksten uit het werkboek een presentatie over ‘Waar komt warmte vandaan?’ die door twee leerlingen  uit het groepje wordt uitgevoerd. De klasgenoten stellen vragen die door de twee presentatoren worden beantwoord, geholpen door de andere kinderen uit het eigen groepje. Het eigen groepje ondersteunt de leerlingen  die informatie presenteren. Resultaat: goed kunnen uitleggen waar warmte vandaan komt en van zaakvakbegrippen warmte, energie, warmtegeleiding, isolatie en wrijvingswarmte. En het goed gebruik van deze zaakvakbegrippen in een mondelinge tekst bij een presentatie.
 
Kinderen maken daarna individueel de vragen in het werkboek en kijken het daarna eventueel nog na in hun groepje. Indien groepswerk in de klas niet mogelijk is door te veel onrust of door gebrek aan tijd, wordt het klassikaal afgesloten met een bespreking van de antwoorden. Je leerlingen kunnen er daarna een individueel werkstuk of een kort stukje tekst over schrijven, met gebruik van de zaakvakwoorden en met zoekvragen voor extra informatie op internet: schrijven wat je hebt gehoord en wat je al kunt zeggen: extra nadenken en leren (4). En opschrijven is nog beter nadenken over wat je hebt geleerd (7).

Serie Taalgericht zaakvakonderwijs

Lees ook de andere artikelen van deze serie voor een samenhangende visie op begrijpend lezen in de zaakvakken.

Deel 1 - Reflectie op Begrijpend lezen binnen zaakvakonderwijs
In dit artikel gaat de auteur in hoe begrijpend lezen als vaardigheid kan worden aangeboden binnen het zaakvakonderwijs, en dus niet als apart vak. Ook wordt ingegaan op de zin en onzin van toetsen van begrijpend lezen.

Deel 2 - Woordenschat en begrippen in de zaakvakken
Kennis van begrippen en een goede woordenschat is van groot belang voor goed zaakvakonderwijs.

Deel 3 - Lezen van teksten in de zaakvakken
Welke teksten kun je het beste gebruiken en hoe zet je deze in?

Deel 4 - Verdieping, de vier V's
De auteur geeft een toelichting op de vier V’s van voorkennis, voorspellen, verbeelden en vragen. Het zijn de belangrijkste strategieën van het begrijpend lezen bij de zaakvakken.

Deel 5 - Betrokken lezen en leren
In dit slotartikel wordt het belang benadrukt van het verbinden van het geleerde met de echte wereld. Dit vergroot niet alleen de kennis, maar ook de motivatie.

Geraadpleegde literatuur

1. Elsäcker, W. van. Damhuis, R. Droop, M. Segers, E. (2010) Zaakvakken en Taal: Twee vliegen in één klap!; Taalontwikkeling stimuleren bij het zaakvakonderwijs in groep 5-8 van de basisschool. Expertisecentrum Nederlands.
2. Hirsch JR. E.D. (2006) The Knowledge Deficit; Closing the Shocking Education Gap for American Children. Houghton Mifflin Company.
3. Tishauser, J. (april 2017) Is onderwijs meetbaar? JSW.
4. Filipiak, P. Meelker, I. Linden, B. van der (2015) Geen woorden maar kinderen; OMJS.
5. Filipiak, P (2012); (hardop)denkend leren lezen, Begrijpend lezen is denkend lezen; OMJS.
6. Wilhelm, J.D. (2001) Improving Comprehension with Think - Aloud Strategies; Scholastic.
7. Robb, L. (2003) Teaching Reading in Social Studies, Science, and Math; Scholastic.
8. Guthrie, J.T.,Oznungur,S; Instructional (2002) Contexts for Reading Engagement; In: Comprehension Instruction; Reaearch-Based Best Practices; ed.Block,C: Preesley, M. Vertaald in 2008 door: P.Filipiak bij Onderwijs Maak Je Samen. https://www.onderwijsmaakjesamen.nl/dossiers/taal-lezen/leesonderwijs-cori-lezen-guthrie/
9. Koene, Y. (mei 2017); CORI-lezen: thematisch begrijpend lezen; JSW.